Παναγία Ιβηρίτισα

Η εικόνα της Παναγίας Ιβηρίτισας αντιγράφει πιστά τον τύπο της αρχαιότερης θαυματουργής εικόνας του Αγίου Όρους, της Παναγίας Πορταΐτισσας της Ιεράς Μονής Ιβήρων, την οποία η παράδοση αποδίδει στο χρωστήρα του ίδιου του ευαγγελιστή Λουκά. Η εικόνα της Πορταΐτισσας, ύψιστο θρησκευτικό έργο ευσέβειας καθώς και καλλιτεχνικής ποιότητας της Μακεδονικής Αναγέννησης του Βυζαντίου, πιθανότατα του τέλους του 10ου ή του πρώτου μισού του 11ου αιώνα, αποτέλεσε πρότυπο πηγής έμπνευσης για πολλούς αγιογράφους σε όλη την ορθόδοξη οικουμένη, αλλά και πόλο έλξης διάσημων περιηγητών της αγιώνυμης μοναστικής πολιτείας του Άθω, μεταξύ των οποίων και του ρώσσου περιηγητή Βασιλείου Barskij (1701–1747).

Η Παναγία Ιβηρίτισα, η οποία προέρχεται από τη Μονή του Αγίου Νεκταρίου Αιγίνης, φιλοτεχνήθηκε το 1906 από τον αγιογράφο μοναχό Πανάρετο, σύμφωνα με την μικρογράμματη επιγραφή στην κάτω δεξιά γωνία της εικόνας. Ο καλλιτέχνης ανήκει στην γνωστή αδελφότητα των Ιωασαφαίων, που μόναζαν τον 19ο αιώνα στα Καυσοκαλύβια και ήταν φορείς μιας νέας τέχνης που ανανέωσε τα εκφραστικά μέσα της ορθόδοξης παράδοσης.

Η εικονογραφία της Παναγίας Ιβηρίτισας αποτελεί στην ουσία μια παραλλαγή της Παναγίας Οδηγήτριας με την Θεοτόκο να παριστάνεται μέχρι την οσφύ και να κρατάει στην αριστερή της αγκαλιά τον Χριστό βρέφος, φέροντας παράλληλα το επενδυμένο με μέταλλο (ίσως από τάμα) δεξί της χέρι σε στάση δέησης. Φοράει ανοικτό κόκκινο μαφόριο με χρυσοκέντητη παρυφή που μιμείται εμφανώς τον διάκοσμο της μεταλλικής επένδυσης της αρχικής εικόνας της Παναγίας Πορταΐτισσας. Ωστόσο η αυστηρή σύνθεση που χαρακτηρίζει την εικονογραφία της Οδηγἠτριας μετριάζεται αισθητά στην εικόνα της Ιβηρίτισσας με την τρυφερή κλίση της κεφαλής της Θεοτόκου, το μειλίχιο και μελαγχολικό βλέμμα της, αλλά και με την ελαφρά στροφή του σώματος του μικρού Χριστού προς την πλευρά της μητέρας του. Έτσι η εν λόγω σύνθεση που εστιάζει στην σχέση μητέρας-παιδιού είναι απολύτως συμβατή με την αρχική προσωνυμία της εικόνας ως Παναγίας Ελεούσας.

Ο μικρός Χριστός ευλογεί με το δεξί και ακουμπά αποφασιστικά στο γόνατό του με το αριστερό του χέρι κλειστό ειλητάριο. Τα ψυχρά χρώματα του μπλε χιτώνα του και του λευκού ιματίου του τονίζονται με μεγαλύτερη έμφαση καθώς προβάλλονται πάνω στην ολόθερμη από το πορφυρό μαφόριο αγκαλιά της Παναγίας.

Τέλος οι χρυσοί φωτοστέφανοι με τις μαργαριτοκόσμητες παρυφές σε συνδυασμό με το χρυσό στέμμα της Θεοτόκου ως Βασιλίσσης των Ουρανών καθώς και τις επιγραφές που αφήνονται με χρυσό χρώμα πάνω στο γαλάζιο ουράνιο βάθος αυξάνουν την διακοσμητικότητα της εικόνας. Η διαμόρφωσή της με το γραπτό τοξωτό πλαίσιο υποδεικνύει την προσαρμογή της εικόνας σε ξυλόγλυπτο προσκυνητάριο απολαμβάνοντας της ιδιαίτερης τιμής και προσκύνησης του θαυματουργού προτύπου της από τους πιστούς χριστιανούς.

Αθανάσιος Σέμογλου
Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης
Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης