Η Παναγία Ρόδον το Αμάραντον

Η εικόνα της ένθρονης Θεοτόκου φυλάσσεται στο ναό του Αγίου Αθανασίου στον Τρίλοφο του δήμου Θέρμης Θεσσαλονίκης και χρονολογείται το 1865 σύμφωνα με την επιγραφή στο κάτω τμήμα της. Το έργο υπογράφεται από τον γνωστό αγιογράφο Dico από το χωριό Tresonce και αποτελεί προϊόν ενός καλλιτεχνικού εργαστηρίου που δραστηριοποιείται κατά τον 19ο αιώνα με επίκεντρο την πόλη Debar της πρώην Γιουγκοσλαβικής δημοκρατίας της Μακεδονίας και συνδέεται με την παραγωγή των Mijak, εθνική κοινότητα αυτής της περιοχής, διάσημης για τις πολυάριθμες οικογένειες επιδέξιων τεχνιτών.

Η πολυπρόσωπη εικόνα προσφέρει στο θεατή μία συμπυκνωμένη εικαστική μεταφορά ενός πλήθους υμνολογικών αναφορών στη Θεοτόκο και τον ρόλο της στην Ενσάρκωση. Στο κέντρο και σε πολύτιμο χρυσό κάμπο εικονίζεται εστεμμένη η Παναγία βρεφοκρατούσα ένθρονη στον γνωστό τύπο Ρόδον το Αμάραντο. Η εικονογραφία αυτή αν και αντλεί την έμπνευσή της από ένα βυζαντινό ύμνο που συνέθεσε ο Ιωσήφ ο υμνογράφος (816-886), ωστόσο εμφανίζεται και διαδίδεται πολύ αργότερα, μόλις κατά την όψιμη μεταβυζαντινή περίοδο, και θεωρείται σύνθεση δυτικής έμπνευσης. Η Παναγία ως ρόδο φορά ροδαλό μαφόριο και στηρίζει τα πόδια της σε ολάνθιστα ρόδα στο κάτω μέρος της παράστασης που φύονται από τον προπάτορα του Χριστού, Ιεσσαί. Η ρίζα του Ιεσσαί αποτελεί στην ουσία το γενεαλογικό δένδρο της Ενσάρκωσης του Χριστού ερμηνεύοντας τον ύμνο Ράβδος εκ της Ρίζης Ιεσσαί και άνθος εξ αυτής Χριστέ εκ της Παρθένου ανεβλάστησας. Στον ίδιο άξονα, αλλά στο ανώτερο τμήμα της παράστασης, η απεικόνιση του Πατρός Θεού εντός των νεφών και του Αγίου Πνεύματος εν είδει περιστεράς συνθέτουν μαζί με τον Υιό στη αγκαλιά της μητέρας του, την Τριαδική Θεότητα. Η Παναγία λειτουργεί έτσι ως η κλίμακα προς τον ουρανό, το μέσο της Ενανθρώπησης και της σωτηρίας. Στην ιστορική αυτή αποστολή της Παρθένου και στη διαδικασία της Ενανθρώπησης, καθοριστική υπήρξε η συμβολή των γονέων της, Ιωακείμ και Άννας, οι οποίοι και παριστάνονται σε μικρότερη κλίμακα εκατέρωθέν της.

Αυτόν τον ιδιαίτερο ρόλο της Αειπαρθένου Μαρίας τονίζουν με έμφαση τα θέματα που πλαισιώνουν την κεντρική παράσταση μεταφέροντας σε εικόνα το εγκωμιαστικό περιεχόμενο των πιο σημαντικών ύμνων που συντάχθηκαν προς τιμήν της. Η εσωτερική στενή ταινία που πλαισιώνει το κεντρικό θέμα στις δύο μόνο πλευρές περιλαμβάνει μορφές προφητών μέσα σε φυτικά μετάλλια και σε γαλάζιο κάμπο. Οι προφήτες κρατούν ανοιχτά ενεπίγραφα ειλητάρια και συνοδεύονται από σύμβολα που προεικονίζουν τη Θεοτόκο. Η ενσωμάτωση των εκπροσώπων της Παλαιάς Διαθήκης στη Νέα Εκκλησία που εγκαινιάζει ο Χριστός με την Ενσάρκωση και τη Θυσία του ενοποιεί και ολοκληρώνει τον ιστορικό χρόνο, καθώς εικονογραφεί την εκπλήρωση της υπόσχεσης που προανήγγειλαν οι προφήτες. Η υπόσχεση αυτή και η προαναγγελία της Θεοτόκου εξαίρεται μέσα στη Θεία Λειτουργία με το γνωστό ύμνο Άνωθεν οι προφήται, ο οποίος τροφοδότησε τη Βυζαντινή τέχνη από νωρίς με εντυπωσιακά εικονογραφικά σχήματα.

Η εξωτερική τέλος ταινία χωρίζεται σε 24 διάχωρα, τα οποία περιβάλλουν το κεντρικό θέμα και αναπτύσσουν με μικρογραφική διάθεση τους 24 οίκους του Ακαθίστου Ύμνου, έργο που αποδίδεται στο Ρωμανό το Μελωδό και είναι αφιερωμένο στη Θεοτόκο. Με τον τρόπο αυτό ολοκληρώνεται το εικαστικό εγκώμιο της Παναγίας, αφού συνοψίζεται η θέση της μέσα στην ευαγγελική ιστορία και προβάλλεται ο ρόλος της στο χριστιανικό δόγμα. Το δεύτερο προοίμιο του κοντακίου Τη υπερμάχω που περιτρέχει το εξωτερικό πλαίσιο της εικόνας συμβάλλει στην οργανική σύνδεση των 24 επεισοδίων ενοποιώντας και καθιστώντας εύκολα αναγνωρίσιμο στον πιστό το εννοιολογικό τους περιεχόμενο.

Από καλλιτεχνική άποψη, η σοφή οργάνωση του εικονογραφικού προγράμματος, ο επιδέξιος χειρισμός των χρωμάτων και των αντιθέσεων τους με σκοπό την προβολή του κεντρικού θέματος, αλλά και οι αφομοιωμένες δυτικές επιρροές, αισθητές στην απόδοση των επί μέρους διακοσμητικών λεπτομερειών, αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης του Dico. Ο επιδέξιος αγιογράφος, ανοιχτός στις αισθητικές αναζητήσεις της εποχής του, ανανεώνει με τόλμη και πρωτοτυπία τα εκφραστικά μέσα της καλλιτεχνικής παράδοσης δημιουργώντας ένα ενδιαφέρον εικαστικό ιδίωμα. (Απόσπασμα από το λεύκωμα “ΡΟΔΟ ΤΟ ΑΜΑΡΑΝΤΟ”, © Εκδόσεις ΔΟΥΚΑΣ Α.Ε.)

Αθανάσιος Σέμογλου
Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης
Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης